De norm als beperking voor gelijkwaardigheid

Het concept 'norm' zit diep verweven met ons dagelijks leven, maar hoe vaak stellen we deze heersende norm echt in vraag? Wat we als 'normaal' beschouwen, heeft een enorme impact op hoe we de wereld om ons heen vormgeven en hoe we onszelf binnen die wereld positioneren. De norm schept kaders, maar het legt ook beperkingen op. Het bepaalt wie er in - of buitengesloten wordt. In een samenleving die steeds diverser wordt, is het noodzakelijk om kritisch te blijven kijken naar (dominante) normen en hun effecten. Het is namelijk vaak de norm zelf die mensen uitsluit en beperkingen oplegt aan hen die al kwetsbaar zijn of als kwetsbaar gezien worden. Dit artikel verkent de dynamiek van de heersende norm en pleit voor een voortdurende beweging en flexibiliteit ervan, zodat meer ruimte wordt gecreëerd voor gelijkwaardigheid. 

Tekst: Ann Van de Vyvere 

De onzichtbare macht van de norm 

Een norm is simpelweg een sociale regel die bepaalt welk gedrag als gepast, wenselijk of normaal wordt beschouwd binnen een bepaalde groep of samenleving. Hoewel normen ons helpen om orde en voorspelbaarheid te creëren, zijn ze vaak rigide en beperken ze ons vermogen om buiten vastomlijnde paden te denken en te handelen. Normen worden vaak impliciet en zonder kritische reflectie doorgegeven en aanvaard. Het gevolg is dat de heersende norm niet alleen bepaalt wie erbij hoort, maar ook wie erbuiten valt. Denk aan heteronormativiteit, die impliceert dat heteroseksualiteit de standaard is, of aan het idee dat elke volwassene in staat moet zijn om voltijds te werken en een gezin te onderhouden zonder hulp van buitenaf.

De hardnekkigheid van deze norm komt voort uit haar alledaagse vanzelfsprekendheid. Wat als 'normaal' wordt gezien, wordt nauwelijks in vraag gesteld, omdat het als neutraal of objectief wordt ervaren. Deze onzichtbaarheid is een bron van macht: zolang de norm als onbetwistbaar geldt, blijft zij de dominante vorm van sociale controle.  

De norm is een sociale constructie die diep doordringt in alle lagen van de samenleving, van belastingsystemen die tweeverdieners met kinderen bevoordelen ten opzichte van bijvoorbeeld alleenstaanden of mensen met gezondheidsuitdagingen, tot gezondheidszorg die is afgestemd op 'neuro typische' mensen. De norm negeert de werkelijkheid van zij die daarvan afwijken en legt hen de verantwoordelijkheid op om zich aan te passen aan een systeem dat hen buitensluit. Denk bijvoorbeeld aan iemand die fysiek beperkt wordt en met de rolstoel de trap niet op kan. Niet de persoon of de rolstoel vormen het probleem, maar de trap. De samenleving en omgeving moeten breder denken dan de norm en aanpassingen voorzien, bijvoorbeeld door een lift te installeren. 

De kracht van de marge 

Mensen ervaren een reële impact van de macht die gepaard gaat met de sociale constructies in onze samenleving, zowel positief als negatief. Het behoren tot de norm geeft je bepaalde privileges, terwijl het buiten de norm vallen je kwetsbaar maakt.

Mensen met een beperking, zij die neurodivers zijn, of zij die om andere redenen niet aan de maatschappelijke standaarden voldoen, worden gezien als een anomalie, iets dat opgelost moet worden. Maar in plaats van dat het individu zich moet aanpassen, moeten we de vraag stellen waarom de norm niet meer inclusief kan zijn.

De marge, waar deze mensen zich vaak bevinden, is echter ook een bron van kracht en creativiteit. Wanneer mensen buiten het geijkte pad vallen, worden ze gedwongen om alternatieve wegen te zoeken. Hier, in de marges van de samenleving, vinden vaak de meest inventieve en krachtige ontwikkelingen plaats. Het is een gebied van vernieuwing, waar nieuwe ideeën en praktijken ontstaan die de samenleving ten goede kunnen komen. Hokjes denken – het indelen van mensen in vaste categorieën – werkt verstikkend, terwijl juist in de marge de diversiteit bloeit die de samenleving kan verrijken. Diversiteit is geen probleem dat moet worden opgelost, maar een bron van creativiteit en veerkracht.

Hou de norm in beweging

Het is de verantwoordelijkheid van de samenleving om de norm te (h)erkennen en vloeibaar te houden en om maatregelen te nemen die maken dat mensen geen nadelen ondervinden van het wel of niet behoren tot de norm. 

Om echt een inclusieve samenleving te bouwen, moeten we de heersende norm voortdurend in vraag durven stellen. Het gaat er niet alleen om de mechanismen van uitsluiting te erkennen, maar ook om deze machtsstructuren actief uit te dagen. Dit vereist geen zware, eindeloze gesprekken over discriminatie en uitsluiting, maar eerder een speelse en creatieve benadering, zoals de filosoof Coen Simon suggereert. Een 'soft revolutie' is nodig, een proces waarin we de norm losser en flexibeler maken, zodat er ruimte komt voor variatie en verschil. 

Een mooi voorbeeld hiervan is de aanpak van vzw Leon in Brussel. Zij vermengen in hun danspraktijk mensen met verschillende sociale deelidentiteiten en keren daarbij stereotype rollen en relaties om. Door dit voortdurend te herhalen en bevestigen, maken ze de complexe verschillen tussen mensen heel lichamelijk en tastbaar en dragen ze een nieuwe sociale realiteit uit met meer ruimte voor verschil. 

Normen hebben de neiging om zich vast te zetten, maar een dynamische samenleving vereist dynamische normen. Beleidsmakers, instituten en burgers moeten samen werken aan een samenleving waarin diversiteit niet alleen wordt getolereerd, maar gewaardeerd. Dit betekent dat we machtsstructuren moeten veranderen en instabiliteit moeten omarmen als een kans voor groei en inclusie. Iedereen heeft baat bij een samenleving waarin ruimte is voor verschil, want het zijn juist deze verschillen die ons sterker maken.

De verantwoordelijkheid om uitsluiting te voorkomen, ligt bij ons allemaal. Mensen moeten zich niet aanpassen aan de norm, maar samen moeten we de norm vloeibaar houden zodat iedereen kan genieten van de kansen en voordelen in onze samenleving. Gelijkwaardigheid en vrijheid vraagt om flexibiliteit, creativiteit en vooral om moed – de moed om de norm te verleggen, steeds opnieuw. 

Demos streeft naar een gelijkwaardige samenleving door participatie aan cultuur, jeugdwerk en sport te bevorderen. We richten ons vooral op mensen die vaak uitgesloten worden en die het recht op participatie aan vrije tijd moeilijk of niet kunnen realiseren, door organisaties bewust te maken van de impliciete uitsluitingsmechanismen die in hun structuren aanwezig kunnen zijn. We stimuleren deze organisaties om inclusieve praktijken te ontwikkelen en diverse vormen van participatie te verkennen. Via onderzoek, begeleiding en netwerking werken we aan een divers sensitief en toegankelijker vrijetijdslandschap.